Žrtve kompleksa logora smrti NDH Gospić-Jadovno-Pag zaslužuju mnogo više od jadnog prebrojavanja pojedinih kustosa

Tweet

Odgovoran etički odnos prema prošlosti zahtijeva opreznost prema svakoj javno izgovorenoj riječi pogotovo onih koji se istorijom bave stručno i profesionalno. Ovaj kratak osvrt, na nikada laku temu broja stradalih, ima za cilj da se ukaže na nedavnu izjavu gospodina Dragana Cvetkovića, višeg kustosa Muzeja žrtava genocida, koji za zagrebačke Novosti, previše olako i u dvije rečenice, sublimira da se broj žrtava kompleksa logora smrti NDH, Gospić-Jadovno-Pag može zaokružiti na 16 -17 000.

Odgovornost prema žrtvama

Žrtva, najbolnija jedinica svih istraživanja, pogotovo onih istorijskih vezanih za zločin nad zločinima – genocid. Međutim, nauka je pozvana da se ovakvim stvarima mora baviti isključivo radi nečega što se naziva saznanje istorijske istine, ali i radi vraćanja dostojanstva žrtvama kao i odgovornosti prema pokoljenjima koja dolaze. Svako proizvoljno zaključivanje, nenaučno i nekritičko posmatranje ove problematike, stvara podlogu raznim manipulacijama, koje u rasponu od poricanja do preuveličavanja, ili umanjivanja broja žrtava, pokazuju različitu perfidnost i pojavne oblike zloupotreba interpretiranja istorijskih procesa.

Godine iza nas su pokazale koliko se nekritičko, proizvoljno tumačenje, ili u krajnju ruku metodološki neispravno interpretiranje istorijskih događaja, pretvara u žive rane sadašnjice. Odgovoran etički odnos prema prošlosti zahtijeva opreznost prema svakoj javno izgovorenoj riječi pogotovo onih koji se istorijom bave stručno i profesionalno.

Kompleks logora smrti Gospić – Jadovno – Pag oslikava suštinu NDH

Kompleks logora smrti NDH, Gospić – Jadovno – Pag svojom stravičnošću, kao i svim ostalim karakteristikama, u punom smislu oslikava suštinu Nezavisne Države Hrvatske. Posmatranje činjenica, istorijskih izvora i literature pomaže nam da ovo stradanje stavimo u kontekst događaja, vremena i prostora od 11. aprila do 21. avgusta 1941. kao i njihove posljedice koje se reflektuju tako živo i do dana današnjeg. Ovaj kompleks logora smrti je svojevrsna enigma, kako poslijeratne tako i današnje istoriografije, zbog svoje tematske kompleksnosti, od nemogućnosti vezanja za „ustanak naroda i narodnosti“ do specifične uloge italijanskih okupatora, pa sve do poricanja i omalovažavanja žrtava u današnjoj Hrvatskoj, i dalje će biti tema istoriografskih osvrta ove ili one vrste. Pitanje broja žrtava, koje je, nažalost, postalo perfidno nametnut kulturološki problem, ispoljavajući se kao suštinsko ili najbitnije, uprkos mnogim drugim posebnostima zločina, nije zaobišlo ni posmatranja Jadovna.

Nedostatak objektivne i metodološki sastavljene studije stvorio je, već pomenutu, mogućnost manipulacije na svim poljima. Ta praznina danas je znatnim dijelom popunjena studijom dr Đure Zatezala – Jadovno, Kompleks ustaških logora 1941 (I), i Jadovno, zbornik dokumenata (II), Beograd 2007, njegovim životnim djelom, koje je oslikalo mnoge aspekte ovog sistema logora. Zatezalo se potrudio da u svom djelu, koje je 2007. godine izdao Muzej žrtava genocida iz Beograda, na osnovu originalnih istorijskih izvora sakupljenih u dugogodišnjem radu, osnivača i direktora Historijskog arhiva u Karlovcu, pruži najobjektivniju moguću sliku istorijskih dešavanja. Naravno, ni literatura na temu jadovničkog stradanja, koja je izdata do vremena nastanka monografije Jadovno, nije izostavljena u djelu, naprotiv, njena razmatranja i citiranja vršena su metodološki ispravno i dosljedno.

Suočen sa nečim što se zove nedostatak kompletne istorijske građe, između ostalog i zbog sistemskog uklanjanja tragova zločina, još od vremena kada je logorski sistem bio aktivan, pa do dana današnjeg, autor je koristeći čitavu lepezu metodoloških sredstava i ulažući ogroman trud i vrijeme proizveo studiju na temu stradanja u ovom kompleksu logora smrti, koja je do sada u našoj istoriografiji neprevaziđena. To, naravno, ne znači da se jednoga dana neće pojaviti novo i naprednije djelo, iz ove oblasti, iz pera nekog novog mlađeg istraživača što je ujedno i želja samog Zatezala.

Granice saznajnog, u naučnom procesu, dobijene adekvatnom naučnom metodologijom, su promjenjive najčešće po principu pomjeranja-osvjetljavanja milimetar po milimetar istine. Postupak težak i naporan, ali jedini daje rezultate. Takvo nastojanje, nažalost, i u slučaju Jadovna samo je u rukama pojedinca, jer sistemska zainteresovanost srpskog društava i institucija za ovu tematiku gotovo da ne postoji, pa svi pokušaji ostaju u domenu entuzijazma.

Episkop Lipljanski Jovan Ćulibrk u svom djelu Istoriografija Holokausta u Jugoslaviji kaže: „ Magistarska teza Milana Koljanina je proširila saznanje o Sajmištu i učinila ga – možda uz Jadovno – rijetkim slučajem logora u Jugoslaviji koji ima skoro definitivnu monografiju“. Kako u skladu sa principima istorijske nauke Ćulibrk posmatra monografiju Jadovno vidimo što je svrstava u kategoriju: ,, daleko najozbiljnijeg naučnog djela o nekom logoru objavljenog na Zapadnom Balkanu“.

Osvrt na broj žrtava

Razmatrajući bolno pitanje broja žrtava ovog kompleksa Zatezalo se prethodno osvrnuo na sva dotadašnja dostignuća i saznanja u vezi sa istim. Nijednog momenta ne dozvolivši sebi olako donošenje zaključaka, on ipak donosi podatke, na osnovu transportne dokumentacije, ustaških dokumenata i izjava svjedoka itd. Evo šta o njegovim zaključcima kaže Jovan Mirković, viši kustos Muzeja žrtava genocida u Beogradu:

,,Uzimajući u obzir brojeve iz ovih i drugih dokumenata u kojima je naveden i nacionalno označen broj uhapšenih i otpremljenih u Gospić, autor je došao do broja od 42.246 pohapšenih i odvedenih muškaraca, žena i dece u 132 dana postojanja kompleksa logora Jadovno i to: u vremenu od 11. aprila do 24. juna 1941, dakle u 74 dana, 13.346, što znači prosečno 180 ljudi dnevno, a u vremenu od 24. juna do 21. avgusta 1941. znači u preostalih 58 dana trajanja smaknuća u logoru i njegovim stratištima, ukupno 28.900 zatočenika, što je prosečno 498 dopremljenih Srba i Jevreja. Od broja 42.246 dopremljenih oduzet je broj od 2.123 zatočenika, koje ustaše nisu dospele usmrtiti pre dolaska italijanske vojske, pa se tako došlo do brojke od 40.123 ubijena na stratištima na Velebitu (32.103) i Pagu (8.020). Iz ovih podataka proizlazi da je prosečno dnevno u Gospić dovođeno 320 zatočenika i ubijano u prosjeku 304“.

Ustaše su, pre nailaska Italijana u sam Gospić, potrpale 2.123 zatočenika u vagone za stoku i transportovali 19, 20. i 21. avgusta 1941. u logor Jastrebarsko. U posljednjem transportu, 21. avgusta 1941. godine, bilo je 900 Srba koji su istoga dana iz Jastrebarskog otpremljeni u Jasenovac, te su oni bili i njegovi prvi zatočenici.

Druge dopremljene iz Gospića odvezli su iz Jastrebarskog tokom nekoliko sledećih dana u logor Kruščicu, Lepoglavu, a najviše u Jasenovac. Oko 200 su ubili u samom logoru Jastrebarsko. Najveći broj otpremljenih u druge logore doživio je istu sudbinu, bili su na najokrutniji način pogubljeni.

Autor je do kraja 1990. godine prikupio imenične podatke za 10.502 lica. Raspad zajedničke države Jugoslavije 1991. godine onemogućio je daljnji rad na prikupljanju i izradi potpunijeg imeničnog popisa.

Ovaj kratak osvrt, na nikada laku temu broja stradalih, ima za cilj da se ukaže na nedavnu izjavu gospodina Dragana Cvetkovića, višeg kustosa Muzeja žrtava genocida, koji za zagrebačke Novosti, previše olako i u dvije rečenice, sublimira da se broj žrtava kompleksa logora smrti NDH, Gospić-Jadovno-Pag može zaokružiti na 16 -17 000. Osim toga u ovom kratkom osvrtu, koji je prethodno sadržao elaboraciju broja jasenovačkih žrtava, iznosi se i nekoliko drugih meterijalnih grešaka, od kojih je najveća ona da je „ gospićka grupa logora (Gospić, Pag, Jadovno)“, tj. njeno funkcionisanje svedeno u svega dva i po mjeseca. Sva dosadašnja, autoru ovog teksta, poznata relevantna istraživanja i istorijski izvori govore da je gospićka kaznionica prve logoraše primila već 11. aprila što de facto označava početak funkcionisanja sistema logora smrti, gdje se Jadovno i Pag javljaju usljed ograničenih kapaciteta gospićke kaznionice. Jednu organsku cjelinu funkcionisanja cjepkati, ili potpuno vremenski odvajati njihovo funkcionisanje, potpuno je pogrešan pristup. Svjedočanstva o hapšenju gospićkih Srba već 11. aprila su mnogobrojna, a neka od njih, u originalnom obliku sa svim referencama, arhivskim i drugim oznakama, donosi i Zatezalo u drugom tomu svog djela. Napominjemo samo neke od njih: izjava Drage Stilinovića, Mate Antovića, Milana Bogdanovića, itd. Dakle, začuđujuće je da se kod broja dana funkcionisanja kompleksa logora koristi podatak koji je davno prevaziđen u nauci, jer jednostavno nije tačan. Metodologija istorijske nauke na tom polju je jasna. Konsultovanje prethodnih saznanja, adekvatno obrađenih i činjenično neupitnih, jedan je od preduslova kvalitetnog i odgovornog rada.

Daleko od toga da stravična brojka 16 – 17 000 žrtava izražena od strane uvaženog gospodina Cvetkovića umanjuje značaj, ili ne oslikava suštinu stradanja Srba, Jevreja i Roma, ali ona ne pokazuje odgovornost prema istorijskoj istini, kao i naučnoj težini jedine do sada adekvatne studije o Jadovnu, kao i životnom djelu jednog autora, koji je značajno zadužio nauku o stradanju naših predaka u NDH. Nažalost, nema govora o kolegijalnoj solidarnosti i principijelnosti poštovanja drugačijeg stava o kojima tako često slušamo u stručnim istorijskim krugovima, kako formalno tako i neformalno. Bez obzira na sve, to je, takođe, značajan aspekt sa kojeg moramo posmatrati ovu izjavu.

Konstatacije iznesene olako, u dvije tri rečenice, dovele su u pitanje sva dosadašnja istraživanja na ovu temu, a autore koji su se bavili ovom tematikom, samog Zatezala, kao i one koji koriste njegove podatke, proglasile indirektno mitomanima i falsifikatorima. Takav položaj apsolutno nije upitan za nauku, ako su novo-iznijeti podaci sazdani na neoborivim činjenicama i dokazima, i kao takve svakako bi unaprijedili istorijska saznanja. Problem je što je u navedenom tekstu niz tvrdnji izrečen bez pozivanja na bilo koje relevantne istorijske izvore ili istraživače i njihove rezultate.

Omalovažavanje žrtava suptilnim metodama

Naučni proces svakako je obogaćen proširivanjem osvjetljenja aspekata stradanja novim osvrtima i dostignućima. Nažalost, ni takve procese ili one koji pretenduju da to budu, nije zaobišla pojava zloupotrebe i manipulacije slikom o prošlosti zarad dnevno-političkih i drugih prizemnih interesa. Metodi koji se protežu od grubog posezanja za statističkim obračunima, ne priznavajući nešto što se zove istorijski kontekst događaja na terenu, pa sve do radova u naučnim časopisima kojima je glavna riječ mitomanija i falsifikovanje, ali i, nažalost, lično i svako drugo omalovažavanje, kako monografije Jadovno tako i njenog autora, u hrvatskoj javnosti dobro su nam poznati. Ako uzmemo ukupan društveni kontekst i njegov diskurs u Hrvatskoj danas takva ponašanja, nažalost, postaju nam jasna bar u smislu njihove uloge u jednom sistemu. Svjedoci smo i pokušaja omalovažavanja dosadašnjiih rezultata pomoću mnogo suptilnijih metoda, gdje se na primjer kompleks logora smrti Gospić-Jadovno-Pag pokušava raspolutiti i geografski na lokalna stratišta i kraške jame, gdje mu se pojedina stratišta izuzimaju iz konteksta, te se tako grubo kreće u verbalno prebiranje i razvrstavanje kostiju bezdanih jama sistema namijenjenog isključivo uništenju Srba i Jevreja. S druge strane takvi pokušaji, iole upućenijem posmatraču, prikazuju niz materijalnih grešaka na koje se mora ukazati i koje nam upravo pomažu da takva djela ne svrstamo u relevantna naučna ostvarenja, pa da ih u vrijednosnom sistemu odstranimo iz djela koja na osnovu svojih vjerodostojnih podataka pretenduju da na ozbiljan način ospore ili potvrde dosadašnja istraživanja. Ako takvi podaci ne postoje, ili eventualno nisu kompletni, onda se olako dani zaključci mogu, u najmanju ruku, okarakterisati kao proizvoljni, bez određene težine u naučnom smislu. S obzirom na ovdje pomenuti kontekst tendencija u hrvatskoj stručnoj i široj javnosti, mjesto i vrijeme izjave gospodina Cvetkovića, može se postaviti dugi niz upitnika koji nam ostaju za razmišljanje o odgovorima koji sežu daleko od uloge pojedinca ka sistemskom pitanju inputiranja određenih stereotipa!

Sfera javne riječi i raznih aspekata karakterologije stradanja, poseban kontekst dobija pošto je ova izjava dana Novostima , zagrbačkom ,,tjedniku“ Vijeća srpske nacionalne manjine, , u okviru čitave jedne javne akcije obilježavanje sjećanja na jasenovačko stradanje, akcije koja, to odgovorno tvrdim, pogotovo svojim instalacionim dijelom, nije adekvatna obilježavanju jednog takvog stradanja. To je opet, samo po sebi, jedna velika i kompleksna tema. Tu bi se, svakako, trebalo postaviti pitanje zašto se u određenim krugovima brojke i preslobodno interpretiranje zaključaka nameću kao glavni pojavni oblici karakterologije stradanja i kao takvi potpuno degradiraju nastojanja za uspostavljanje adekvatne kulture sjećanja na žrtvom i njeno dostojanstvo u središtu.

Šta se u međuvremenu desilo sa prethodnim tvrdnjama?

Posebnu težinu čitavom kontekstu pomenute izjave daje specifičnost da je upravo na promciji Zatezalove studije u Zagrebu, kustos Cvetković podsjetio da se procjene o broju žrtava u Jadovnu kreću od 1.794 do 120.000 i naglasio značenje Zatezalovog rada. Cvetković je naveo da je u logoru pobijeno 38.110 Srba i 1.998 Jevreja, dok ostali pripadaju drugim narodima, a da je među žrtvama bilo 75 odsto seljaka i 10 odsto djece mlađe od 15 godina.

Da li se i šta, u međuvremenu, desilo sa zaključcima, shvatanjima i procjenama gospodina Cvetkovića? Da li postoje i gdje su takvi rezultati i činjenice koje drastično odstupaju od navedenih, pitanja su na koja su odgovori svakako nepoznati autoru ovih redova?!

Njihova težina u smislu javno izgovorene riječi, kao i postavljanje ispred ugleda naše najeminentnije institucije, koja se bavi ovom tematikom, Muzeja žrtava genocida, koja je i sama izdavač Zatezalovog djela, veoma su osjetljiva tema, koja svakako prevazilazi naučne okvire i strmoglavljuje se u prostor, ako ne zloupotrebe onda svakako u polja neadekvatne primjene.

Ova izjava još čudnije izgleda ako se osvrnemo na rad gospodina Cvetkovića HOLOKAUST U NEZAVISNOJ DRŽAVI HRVATSKOJ – NUMERIČKO ODREĐENjE objavljen u časopisu Istorija 20. veka, 1/2011, gdje sam autor indirektno prihvata Zatezalovo numeričko određenje broja žrtava kada analizira stradanje Jevreja u kompleksu logora Jadovno.

,,Među logorima koje je organizovala NDH po broju stradalih posebno se ističu sistemi logora Gospić i Jasenovac. U svega nekoliko meseci postojanja gospićke grupe logora (Gospić, Jadovno, Pag) u njoj je ubijeno između 1.800 i 2.000 Jevreja, (istakao P.L.), koji čine 12,18% stradalih. Oni predstavljaju između 6,33% stradalih u holokaustu, a ujedno čine 8,90% stradalih Jevrejau logorima koje je organizovala NDH“.

Kako se naučno i metodološki odnosi prema određenoj problematici, pokazali su nam kroz svoj rad autoriteti, kako nacionalne tako i međunarodne, istorijske nauke o proučavanju Holokausta i genocida. Pored pomenutog Episkopa Lipljanskog gospodina Jovana i njegovog djela, koje je krucijalni pomak u našoj nauci, i gospodina Jovana Mirkovića, treba svakako napomenuti i odnos uvaženog dr Milana Koljanina, koji u svom djelu Konačno rješenje jevrejskog pitanja u Jugoslaviji 1941 -1945, kao relevantne upravo citira podatke o broju žrtava Jadovna iz Zatezalove monografije. Treba napomenuti da su adekvatnim pristupom i metodoliškim radom pomenuti naučni autoriteti stekli ugled, koji daleko prevazilazi nacionalne okvire stručne javnosti na ovim poljima. Kako se odgovorno pristupa ovoj kompleksnoj tematici pokazuje nam profesor Rafael Izraeli (Raphael Israeli) sa Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu, koji u svojoj najnovijoj studiji The Death Camps of Croatia: Visions and Revisions, 1941-1945 u poglavlju koje je u potpunosti posvetio Jadovnu, kod razmatranja broja žrtava navodi sljedeće:

,,Zatezalo je dobio ove cifre pregledom arhivskih dokumenata NDH, intervjuisanjem preživjelih i nekih od zločinaca, a i sabiranjem izvještaja željezničkih i policijskih stanica iz različitih zemalja. Iako je moguće da su netačne i nepotpune, one mogu da stoje kao univerzalno dogovoreni radni brojevi sve dok ne budu opovrgnuti, ili potvrđeni od strane drugih izvora“.

Članovi UG Jadovno 1941. iz Banjaluke, sve svoje aktivnosti usmjerili su, pored svog osnovnog zadatka vraćanja dostojanstva žrtvama, njihovim porodicama i poštovaocima, i na sticanje saznanja i prezentaciju objektivne slike o ovom stratištu, prije svega, Srba i Jevreja. Kod tematike razmatranja broja žrtava svi naši stavovi su u potpunosti u skladu sa poštovanjem načela, kako naučnog tako i moralnog, koje je kao što smo vidjeli naveo i Rafael Izraeli, ali koje je i stav samog dr Đure Zatezala, i u potpunosti je u skladu sa pristupom i metodologijom Ćulibrka, Koljanina i Mirkovića. Takav pristup može se vidjeti u okviru sadržaja prve izložbe o kompleksu logora smrti NDH Gospić-Jadovno-Pag, gdje se tačno navodi da su zaključci o brojevima žrtava rezulatat dosadašnjih istraživanja dr Zetzala i da kao takvi nisu definitivni i konačni. Jedino za takav pristup može se reći da je ispravan i kritički objektivan i u krajnjem slučaju jedini moralan odnos kako prema sjenima žrtava tako i prema istorijskoj nauci.

Pitanje zašto je takav princip preskočen u izjavi gospodina Cvetkovića odlazi duboko u sferu nagađanja, subjektivnih i objektivnih, te sistemskih okolnosti ili namjera. Jedno je sigurno da takav pristup ne donosi nikakav napredak, naprotiv. Uvođenjem prezentovanih cifara i njima impliciranim principima vremenskog i prostornog raspolućivanja i izvlačenja iz konteksta istorijskih događaja direktno se, ne samo osporavaju razmatranja o brojevima žrtava dr Zatezala, nego se i čitavo polazno stanovište o funkcionisanju kompleksa logora smrti Gospić-Jadovno-Pag omalovažava i obezvrijeđuje bez nekih adekvatnih suprostavljenih mu činjenica. Zašto je ovo urađeno ostaje nam da vidimo u narednim danima. Svakako da ovaj tekst mora uzeti u obzir i mogućnost eventualne greške, novinarske interpretacije i sl. , ali koliko nam je poznato gospodin Cvetković se nije oglasio povodom nečeg takvog. Kao neko ko se ne bavi direktno tematikom broja jasenovačkih žrtava, gdje svi, kao i uopšte u ovoj oblasti, nesvjesno postajemo „statistički dželati i mesari“ naših žrtava u ovom kratkom osvrtu nisam komentarisao tvrdnje gospodina Cvetkovića o broju jasenovačkih logoraša. Postavlja se pitanje da li se taj dio njegovih tvrdnji, koje su prezentovane u pomenutoj izjavi, a vjerovatno zasnovane na sličnoj metodologiji korištenoj kod određenja broja žrtava Jadovna, može smatrati ozbiljnim i neopterećenim raznim okolnostima, slučajnim ili ne, o kojima je već bilo riječi?!

(Predrag Lozo – jadovno.com)

Autor je student Odsjeka za istoriju Filozofskog fakulteta u Banjaluci i sekretar UG Jadovno 1941.

Tweet